Ergenlerde Algılanan Ebeveyn Tutumları Erken Dönem Uyumsuz Şemalar Bilişsel Esneklik ve Ruh Sağlığı Sorunları Arasındaki İlişki

Abstract

Bu çalışma, ergenlerde algılanan ebeveyn tutumları, erken dönem uyumsuz şemalar, bilişsel esneklik ve ruh sağlığı sorunları arasındaki ilişkiyi incelemek amacıyla kesitsel ve ilişkisel tarama deseninde gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın evrenini, 2023–2024 eğitim-öğretim yılında Van il merkezinde bulunan liselerde öğrenim gören ergenler oluşturmaktadır. Örneklem ise, olasılıklı tabakalı örnekleme yöntemi kullanılarak belirlenmiş olup, İpekyolu, Edremit ve Tuşba ilçelerinde bulunan liselerde öğrenim gören toplam 643 ergen (320 erkek, 323 kadın) öğrenciden oluşmaktadır. Veriler; Kişisel Bilgi Formu, Young Ebeveynlik Ölçeği, Young Erken Dönem Uyumsuz Şema Ölçeği-Kısa Formu, Bilişsel Esneklik Envanteri ve Güçler ve Güçlükler Anketi kullanılarak toplanmıştır. Verilerin analizi SPSS 27.0 ve PROCESS makro programları aracılığıyla gerçekleştirilmiştir. Araştırma bulgularına göre, ergenlerin annelerine dair algılarında en sık görülen tutumlar Koşullu/Başarı Odaklı, Aşırı Koruyucu/Evhamlı ve Kuralcı/Kalıplayıcı iken; babalarına dair algılarda en sık rastlanan tutumların Koşullu/Başarı Odaklı, Değişime Kapalı/Duygularını Bastıran ve Kuralcı/Kalıplayıcı olduğu saptanmıştır. Katılımcıların Bilişsel Esneklik Envanteri puan ortalaması 68,01±13,82 olarak bulunmuştur. En yüksek puan ortalamasına sahip erken dönem uyumsuz şema alanları ise sırasıyla Ayrıcalıklılık/Yetersiz Öz Denetim (23,08±7,01), İç İçe Geçme/Bağımlılık (20,86±8,56) ve Cezalandırma (19,72±6,59) olmuştur. Katılımcıların Güçler ve Güçlükler Anketi'nden aldıkları toplam güçlük puanı ise 16,35±5,96'dır. Analizler sonucunda, algılanan olumsuz ebeveyn tutumları ile erken dönem uyumsuz şemalar arasında pozitif yönlü; erken dönem uyumsuz şemalar ile bilişsel esneklik arasında ise negatif yönlü ilişkiler olduğu belirlenmiştir. Ayrıca, Kuralcı/Kalıplayıcı, Küçümseyici/Kusur Bulucu anne ve baba tutumlarının; Aşırı İzin Verici/Sınırsız anne tutumu ile Duygusal Bakımdan Yoksun Bırakıcı baba tutumunun bilişsel esnekliğin anlamlı yordayıcıları olduğu görülmüştür. Koşullu/Başarı Odaklı ve Cezalandırıcı anne tutumları ile Duygusal Bakımdan Yoksun Bırakıcı baba tutumunun ise olumsuz şemaların önemli yordayıcıları olduğu saptanmıştır. Bunun yanı sıra, bilişsel esneklik ve olumsuz şemaların dışsallaştırma problemlerinin yordayıcısı olduğu; Aşırı Koruyucu/Evhamlı baba tutumlarının, bilişsel esneklik ve olumsuz şemalarla birlikte içselleştirme problemlerini yordadığı belirlenmiştir. Son olarak, yapılan aracılık analizine göre, erken dönem uyumsuz şema alanlarının, olumsuz ebeveyn tutumları ile bilişsel esneklik arasındaki ilişkide aracı rol oynadığı sonucuna ulaşılmıştır. Elde edilen sonuçlar, hem okul temelli ruh sağlığı hizmetlerinde hem de ailelere yönelik psiko-eğitim programlarında önemli çıkarımlar sunmaktadır.

Sciences, Department of Mental Health and Disease Nursing, Master's Thesis, VAN, 2025. This study was conducted in a cross-sectional and relational survey design to examine the relationship between perceived parental attitudes, early maladaptive schemas, cognitive flexibility and mental health problems in adolescents. The population of the study consisted of adolescents studying in high schools in Van city center in the 2023-2024 academic year. The sample was determined using stratified random sampling method and consisted of 643 adolescent students (320 male, 323 female) studying in high schools in İpekyolu, Edremit and Tuşba districts. Data were collected using Personal Information Form, Young Parenting Scale, Young Early Maladaptive Schema Scale-Short Form, Cognitive Flexibility Inventory and Strengths and Difficulties Questionnaire. The data were analyzed using SPSS 27.0 and PROCESS macro programs. According to the findings of the study, the most common attitudes in adolescents' perceptions of their mothers were Conditional/Achievement-Oriented, Overprotective/Accepting, and Regulative/Indulgent, while the most common attitudes in their perceptions of their fathers were Conditional/Achievement-Oriented, Closed to Change/Suppressing Emotions, and Regulative/Indulgent. The mean score of the participants on the Cognitive Flexibility Inventory was found to be 68.01±13.82. The early maladaptive schema areas with the highest mean scores were Privilege/Inadequate Self-Control (23.08±7.01), Introversion/Dependency (20.86±8.56) and Punishment (19.72±6.59), respectively. The participants' total difficulty score from the Strengths and Difficulties Questionnaire was 16.35±5.96. As a result of the analyses, it was determined that there were positive relationships between perceived negative parental attitudes and early maladaptive schemas, and negative relationships between early maladaptive schemas and cognitive flexibility. In addition, it was also found that Prescriptive/Modifying, Contemptuous/Flaw Finding mother and father attitudes; Overly Permissive/Unlimited mother attitude and Emotionally Depriving father attitude were significant predictors of cognitive flexibility. Conditional/Achievement-Oriented and Punitive mother attitudes and Emotionally Depriving father attitudes were found to be significant predictors of negative schemas. In addition, cognitive flexibility and negative schemas were found to be predictors of externalizing problems, while Overprotective/Paternal Attitudes predicted internalizing problems along with cognitive flexibility and negative schemas. Finally, according to the mediation analysis, it was concluded that early maladaptive schema domains played a mediating role in the relationship between negative parental attitudes and cognitive flexibility. The results obtained have important implications for both school-based mental health services and psycho-education programs for families.