Tek Parti Dönemindeki İskân Politikalarının Doğu Raporlarına Yansıması

Abstract

Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve yükseliş dönemlerindeki iskân politikası genel itibarıyla fethettiği bölgelerde hâkimiyetini kalıcı kılmak amacıyla bölgenin Türkleşmesini ve İslamlaşmasını sağlamaya yönelik olmuştur. Ancak başta XVII. yüzyıl olmak üzere XVIII ve XIX. yüzyıllarda yaşanan yenilgiler sonrasında meydana gelen toprak kayıpları içe dönük bir göç hareketinin yaşanmasına sebep olmuştur. Aynı zamanda ülke içerisinde muhacir, mülteci, aşiret ve mekân kavramlarına bağlı olarak farklı iskân politikaları uygulamak mecburiyetinde kalınmıştır. Bu durum Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluş yıllarından başlayarak 1930’lu yıllara kadar aynı yönde süregelmiştir. Özellikle 1923 yılında Lozan Barış Konferansı’nda mutabakata varılan nüfus mübadelesi ile yeni bir boyut kazanmıştır. Mutabakat sonrası yüz binlerce insanın iskân meselesini üstlenen devlet, bu işlerin düzgün bir şekilde yürütülebilmesi için aynı yıl “Mübadele, İmar ve İskân Bakanlığı” adında bir kurum oluşturmuştur. Fakat 1925-1935 yılları arasında doğu vilayetleriyle ilgili hazırlanan raporlar incelendiğinde iskân politikasıyla ilgili yaşanan sorun ve aksaklıkların sıklıkla dile getirildiği görülmektedir. Yaşanan problemler üzerine Tek Parti Hükûmeti iskân faaliyetlerini düzenleyebilmek için 1926 ve 1934 yıllarında kapsamlı kanunlar hazırlayarak yürürlüğe koymuştur. Ancak 1935-1945 yılları arasındaki raporlar incelendiğinde yapılan düzenlemelerin bir fayda vermediği anlaşılmıştır. 1945 yılında CHP Genel Sekreteri M. Şevket Esendal’ın doğu vilayetlerindeki tetkikleri sonrası kaleme aldığı rapor bu konuda önemli bir örnektir. Esendal’ın bölgede o günlerde düzensizliğin sürdüğü ve iskân politikasıyla ilgili bir sistemin oluşturulamadığı yönündeki ifadeleri iskân politikasında yaşanan plan, program ve uygulama eksikliğini gözler önüne sermektedir. Bu çalışma, 1923-1945 yılları arasında başta dönemin Başbakanı İsmet İnönü olmak üzere devletin önemli kademelerinde yer alan bürokrat, vekil ve Genel Enspektörlerinin (Umûmî Müfettişlikler) Doğu’da gerçekleştirdikleri incelemeler neticesindeki analizleri ve bu analizler sonrasında ortaya koymuş oldukları raporlar doğrultusunda mevcut hükûmetin bölge ve ülke ekseninde uygulayacağı iskân politikası ve faaliyetlerini kapsamaktadır. Bu çalışmada CHP iktidarının ülke ve bölge bağlamında uyguladığı iskân politikasının yansımaları ve sonuçlarının irdelenmesi amaçlamaktadır.