Hüdâynâme: Klasik İslâm Tarihçilerinin Antik İran’a Dair Temel Bilgi Kaynağı

Abstract

Hüdâynâme, Sâsânî hükümdarı I. Hüsrev Enûşîrevân’ın (531-579) emriyle yazılan, antik İran’a ait klasik resmî tarih kitabının adıdır. Yaratılıştan son Sâsânî şahı III. Yezdigird (öl. 31/651) dönemine kadar İran tarihini kapsayan Hüdâynâme, kadim İran’ın resmî-millî tarihi hüviyetindedir. Yaratılış, ilk insan, ilk hükümdar, Pîşdâdîler, Keyânîler, Eşkânîler (Partlar) ve Sâsânî hanedan tarihlerinin anlatıldığı bu eserde; İran millî destanları, kahramanlık öyküleri, dinî-ahlâkî öğütler, İranlı hükümdarların tarihi, Zerdüşt, Mecûsîlik, İran gelenekleri, âdâb ve İranlıların diğer kavimlerle yaptığı savaşlar yer almaktadır. İlkin İbnü’l-Mukaffa‘ (öl. 142/759) tarafından Pehleviceden Arapçaya çevrilen Hüdâynâme’nin, bilinen on küsür Arapça ve dört adet Farsça tercümesi yapılmıştır. Pehlevice aslı ile Arapça ve Farsça tercümeleri günümüze ulaşmayan Hüdâynâme, klasik İslam tarihi kaynaklarının antik İran tarihine ilişkin temel beslenme kaynağı mesabesindedir. İşte bu makalenin amacı, İslam öncesi İran’a dair klasik İslam tarihi kitaplarına kaynaklık eden Hüdâynâme kitabını tanıtarak İslam tarihi kaynaklarıyla bağını ortaya koymaktır. Bu bağlamda antik İran’da tarih yazıcılığının gelişim seyri, Hüdâynâme adının anlamı, kitabın yazılış tarihi ve amacı, içeriği ile eserin Arapça ve Farsça tercümeleri incelenmiştir. Keza, Arapça ve Farsça telif edilen klasik İslam tarihi kaynaklarında Hüdâynâme’nin izi sürülerek bu eser ile klasik İslam tarihi kitapları arasındaki ilişki irdelenmiştir. Kuşkusuz, İranlı araştırmacılar ve müsteşrikler Hüdâynâme’nin mahiyeti, içeriği ve İslam tarihi kaynakları ile münasebeti üzerine birçok araştırma yapmışlardır. Çalışmamızda ayrıca bu ilim adamlarının konu hakkındaki görüşlerine de yer verilerek Türkiye’deki araştırmacıların dikkatine sunulmuştur. Çalışma nitel araştırma yöntemlerinden belge analizi metoduyla hazırlanmıştır. Bu kapsamda klasik İslam tarihi kaynakları, Firdevsî’nin Şâhnâmesi ve modern araştırmalar gözden geçirilmiştir. Yapılan incelemede Hüdâynâme’nin klasik İslam tarihçilerinin İslam öncesi İran’a ilişkin en önemli bilgi kaynağı olduğu neticesine ulaşılmıştır. Keza Hüdâynâme’nin ne Pehlevice aslının ne de Arapça veya Farsça tercümelerinin müstakil bir şekilde günümüze gelmediği tespiti yapılmıştır. Hüdâynâme üzerine Türkçe etraflıca bir araştırmanın yapılmamış olması, bizleri bu konuda araştırma yapmaya sevk etmiştir.