Zamakhshari's Views of Kalam in the Context of His Work Al-Minhaj Fi Usul Al-Din

Abstract

Hicri II. Asrın başlarında ortaya çıkan, inanca ilişkin yaklaşımlarında aklî tefekkürü ön planda tutan Mutezile, `İslam inanç esaslarını tespit etme ve İslam inancına yöneltilen eleştiri ve itirazları kesin delillerle ortadan kaldırma' misyonunu üstlenen Kelam ilminin ilk temsilcileridir. Mihne sürecine kadar oluşumunu ve sisitemleşmesini tamamlayan Mutezile Mihne olayından sonra Mütevekkil'in kendilerine tavır almasıyla gerilemiş ve eskisi kadar güçlü âlimler yetiştirememiştir.Zemahşeri, Mutezilenin mihne olayından sonra yetiştirdiği en güçlü âlimlerden biridir. O, müfessir ve dilci kimliğinin yanında güçlü bir kelâm âlimidir. Zemahşeri hayatı boyunca Mutezilenin dâisi ve savunucusu olmuş, i'tizal düşüncesine yöneltilen eleştirilere cevap vermiştir.Zemahşeri, kelâmi görüşlerini başta meşhur tefsiri el-Keşşaf olmak üzere birçok farklı eserinde yeri geldikçe dile getirmiştir. Fakat onun kelâma ilişkin görüşlerini bir bütün olarak ele aldığı eseri el-Minhac fi usuli'd-Din'dir.Zemahşeri, bu eserinde imamet meselesi hariç kelâmın tüm konularını ele almış; son derece veciz bir üslupla elli küsur farklı konuyu işlemiştir. Eserinde Mutezilî âkideyi güçlü bir şekilde savunan Zemahşeri, bu savunmayı hem İslâm düşüncesi içerisinde yer alan farklı mezheplere, hem de İslam inancına yönelik eleştirilerde bulunan İslam dışı dini inanç ve fikirlere karşı yapmıştır. Zemahşeri bu eserinde kelâmi meseleleri işlerken hem âkli hem de sem'i delilleri kullanmıştır. O, kelâmi konular ile ilgili görüşlerini ifade ederken yeri geldikçe kendinden önceki mutezili imamların görüşlerine de müracaat etmektedir. Ağırlıklı olarak Basra mutezile ekolünün etkisinde kaldığı anlaşılan Zemahşerinin, yeri geldikçe Bağdat mutezilesi imamlarının da görüşlerine başvurduğu görülmektedir.

Mu'tazilah, which emerged in the mid of the Hijri 2nd century and attached great importance to rational considerations for approaches regarding faith, is the representative of Kalam, a philosophy undertaking the mission of ?exploration of bases of Islamic faith and annihilation of criticisms and objections towards Islamic faith with certain evidence?. Mu'tazilah which completed its formation and systematization until the Mihna process receded by Mutawakkil?s attitudes and was not able to train scholars after the Mihna process as it did in the past.Zamakhshari is one of the strongest scholars trained by Mu'tazilah after the Mihna process. He is a strong Kalam scholar as well as his mufassir (commentator) and linguist identity. Zamakhshari had maintained and advocated Mu'tazilah all his life and responded to criticisms addressed to thought of I?tizal.Zamakhshari expressed his views of Kalam in most of his works especially in his seminal tafsir Al-Kashshaaf. However, the work in which he expressed all of his thoughts about Kalam as a whole was al-Minhaj fi usul al-Din.In this work, Zamakhshari examined all of the topics of Kalam except for the issue of imamat and dealt with more than fifty topics concisely. Advocating the Mu?tazilite thought strongly in this work, Zamakhshari stood up for this thought not only against various madhabs in the Islamic faith, but also against non-Islamic theological faiths and thoughts criticizing the Islamic faith. While dealing with issues regarding kalam, Zamakhshari used both rational and sam?i evidence. He referred to the thoughts of prior Mu?tazilite imams when explaining his thoughts about issues about kalam if needed. Zamakhshari, who is considered to have been impressed mainly by Basra Mu?tazilite philosophy, consulted the views of Baghdad Mu?tazilite imams at times.