İran (Azerbaycan) Türkçesinde Şimdiki Zaman, Duyulan Geçmiş Zaman ve Geniş Zaman Kullanımları

Abstract

Hazar'ın güneyinden batıya uzanan ve Azerbaycan, Anadolu, Adalar, Rumeli, Irak ve Suriye'de konuşulan Türkçeye Batı Türkçesi denmektedir. Bugünkü yazı dillerinin sınıflandırılmasında Türkiye Türkçesi, Gagavuz Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi ve Türkmen Türkçesi Batı Türkçesi grubunda yer almaktadır. Türk yazı dilinin bu kolu Oğuz lehçesine dayandığı için Oğuz grubu olarak da adlandırılır. Bugün Batı Türkçesi varlığını dört kolda devam ettirmektedir. Gagavuz Türkçesi de Sovyetler Birliğinin dağılmasından sonra edebî dil olma yolunda büyük gelişmeler göstermektedir. Türkmen Türkçesi, yüzyıllarca Doğu Türkçesinin etkisi altında kaldığından Türkiye Türkçesine yakınlığı Azerbaycan Türkçesi kadar değildir. Osmanlı ve Azeri Türkçesi aynı yazı dilin gelmişlerdir ve bundan dolayı da aralarında çok belirgin farklar görülmez. Daha sonra Eski Türkiye Türkçesi döneminde başlayan ve XV. yüzyıldan sonra kesinleşen bir farklılık dönemi olmuştur. Bu farklılaşmanın nasıl olduğuyla ilgili tam bir netlik olduğu söylenemez. Osmanlı ve Azeri Türkçesi her ikisi de Oğuz Türkçesini kullandığı halde yapı bilgisinde dikkat çekici farklılıklar olduğu görülmektedir. Fiil çekimleri de bu farklılıkların bulunduğu yapıların başında gelmektedir. Bu çalışmada şimdiki zaman, geniş zaman ve duyulan geçmiş zamanın Azeri Türkçesinde Türkiye Türkçesinden farklı kullanımı ortaya konulmuştur. Duyulan geçmiş zaman için -Up eki kullanılır. Bu kullanım 1. Tekil ve 1. Çoğul şahıslar için geçerli değildir. Türkiye Türkçesinde kullanılan -Ir/ -Ur ve -r ekleri, Azeri Türkçesinde geniş zamanı karşılamaz. Bunun yerine bu kip -(y)Ar eki ile karşılanır. Azeri Türkçesinde şimdiki zaman Türkiye Türkçesinden farklı olarak -ir, -ır, ur, -ür ekleri ile karşılanır. Bu çalışmada Türkiye Türkçesinden daha farklı örneklendirilmiştir. Bu şekilde Azeri Türkçesiyle Türkiye Türkçesi arasındaki bazı fiil çekimlerindeki farklılıklara bir bakış açısı oluşturulmuşturMakalenin giriş kısmında Azerbaycan'daki dilin Osmanlıcadan nasıl farklılaştığı anlatılarak Azerbaycan Türkçesi ile Türkiye Türkçesi ve ağızları arasında hem benzerlikler hem de farklılıkların varlığından bahsedilmiştir. Duyulan geçmiş zaman ekinin kullanımıyla ilgili olarak A. von Gabain'in Eski Türkçenin Grameri adlı eseri, Faruk Timurtaş'ın Eski Türkçenin Grameri ve Zeynep Korkmaz'ın Türkiye Türkçesinin Grameri adlı eserine başvurularak bu zamanın kip eki olan -mış'ın tarihsel gelişimi ve kullanımıyla ilgili bilgiler verilmiştir. Azeri Türkçesinde duyulan geçmiş zamanın 2. tipinin -up /-üp eki ile karşılandığı ve çekimde zamir kökenli şahıs eklerinin kullanıldığı ancak, teklik ve çokluk 1. şahısların bu eki almadığı belirtilmiştir. Bu durumun Eski Anadolu Türkçesine dayanan bir Azeri özellik olduğu ve -up, -üp ulaç ekinin çekimli fiil olarak kullanılmasının eski bir birleşik çekimden kalmış bir durum olduğu anlatılmıştır. Azericedeki farklı fiiller ele alınarak buna göre olumlu geniş zaman ve olumsuz geniş zaman çekimi yapılmıştır. Bu kullanımla ilgili olarak Habib Sahir'in, Abbas Abdullah'ın ve Şehriyar'ın şiirlerinden örnekler verilmiştir. Geniş zaman kullanımında ise bu ekin belirsiz gelecek zaman olarak ifade edildiği belirtilmiştir. Türkiye Türkçesindeki -Ir/ -Ur ve -r ekleri, Azeri Türkçesinde geniş zamanı karşılamadığı geniş zaman ekinin sadece -Ar şeklinde olduğu görülmektedir. Türkiye Türkçesinde geniş zamanı ifade eden -Ir/-Ur ekinin, Azeri Türkçesinde şimdiki zaman eki olarak kullanıldığı belirtilmiştir. Bu ekin Eski Türkçe döneminde kelimelere göre kullanıldığı belirtilerek bugün Azeri Türkçesinde geniş zaman -Ar ekinin özellikle hangi fiillerle kullanıldığı bilgisine yer verilmiştir. Öncelikle Azerbaycan Türkçesinde zamir kökenli olan şahıs ekleri tablosu verilmiş sonra gelmek fiili ele alınarak buna göre olumlu geniş zamanın çekimi yapılmıştır. Azeri Türkçesinin en yaygın geniş zaman eki olan -er, -ar ekinin ünlü ile biten kelimelere araya -y yardımcı sesi gelerek kullanıldığı belirtilerek bu durum örneklendirilmiştir. Ayrıca geniş zamanın olumsuzunda ve ünlü ile biten fiillerde sadece -r şeklinin kullanıldığı görülmektedir. Bu zaman çekiminde şahıs zamirlerinin -em şeklinde olması da Azeri Türkçesiyle Osmanlı Türkçesi arasında belirli ayrılıklardan birini oluşturan önemli bir Azeri özelliktir. Görülen geçmiş zaman ve şart çekiminde çokluk birinci şahıs eki olan -k ve -k Azercide -iú, -uú, -üú şeklinde kullanılarak genişlemiştir. Kerkük Türkçesinde geniş zamanın çokluk üçüncü şahsında Azeride r > l değişikliği daima olmaktadır. Geniş zamanın olumsuzunda, olumsuzluk eki ile zaman ekinin kaynaşmış biçimi yani 1. teklik ve çokluk şahıslar -mAr-eki ile ikinci, üçüncü teklik ve çokluk şahıslar ise -mAz- eki ile kurulur. Bunun yanı sıra -mar, -mer ekinin Kuzey Azerbaycan ağızlarının birinci tekil şahsında, -maz, -mez eki ise ikinci tekil şahısda daha sık kullanılmaktadır. Bu zaman kullanımı için Bulud Karaçorlu Sehend, Şehriyar, Mehemmed Hüseyin Sahhaf Cennetimegam, Coşgun, Nebi Hazri, Rüstem Behrudi'nin birçok şiirleriyle beraber kim tarafından yazıldığı belli olmayan ananim bir Azeri türküsüne de yer verilmiştir. Şimdiki zaman eki için Eski Türkçe dönemine bakıldığında özel bir ek kullanılmadığı, geniş zaman başlığı altında verilen -ır, -ir, -ur, ,- ür, -ar, -er eklerinin anlam olarak şimdiki zaman yerine de kullanıldığı görülmektedir. Gagauz, Türkmen ve Anadolu Türkçesine bakıldığı zaman ortak kullanımların olduğu ve Azerbaycan Türkçesinde şimdiki zaman çekiminin Oğuz Grubu Türkçesiyle benzerlik gösterdiği ve şimdiki zaman ekinin Azeri Türkçesinde Eski Türkçedeki şekli devam ettirdiği görülmektedir. Şimdiki Zaman kipinin -makda/ -mekde ekli çekimi Azeri sahasında pek görülmeyen Türkiye Türkçesinin bir kullanılışıdır. Bu kullanım sadece 3. tekil şahıs ekinde görülmektedir. Güney Azerbaycan'da görülen ikinci bir şimdiki zaman eki de -ırı/ -iri ekli çekimdir. Şimdiki zamanın olumsuzunda ekin vokali olumsuzluk ekinin vokali ile birleşir ve -r imiş gibi görünür. Şimdiki zamanın olumlu k