Material and Technique in Seljuk Age Anatolian Architecture (eastern and Southeastern Anatolia)

Abstract

Dünyadaki en eski yerleşimlerin başında gelen Anadolu'da 11. yüzyıla kadar çok sayıda kültür ve medeniyet yaşamıştır. Bu tarihten itibaren Türklerin Anadolu coğrafyasına yerleşmeleri Selçuklu fetihleriyle olmuştur. Selçuklu çağındaki ilk Türk Beylikleri çok sayıda mimari eserler inşa ederek Türk ve İslam medeniyetin gelişimine katkı sağlamışlardır. Başta cami olmak üzere mescid, medrese, türbe, kervansaray, hamam ve zaviye gibi birçok yapı türü inşa edilmiştir. Türklerin Anadolu'daki ilk yerleşim yerlerinden olan Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki eserler inşa edilirken farklı türde malzemelerin kullanıldığı görülmektedir. Kalker, andezit, bazalt, kumtaşı ve mermer yapıların inşa sürecinde tercih edilen taş türleridir. Bu taş türlerinin yapılarda kullanılmasının başlıca sebebi ham maddeye yani taş ocaklarına yakınlıktır. Bu taşlar yapılarda kesme taş, kabayonu taş ve moloz taş biçiminde kullanılmıştır. Eserlerde hem yapım hem de süsleme malzemesi olarak uygulanan tuğla, taştan sonra ikinci sırada tercih edilen bir inşa materyalidir. Tuğlada en çok sırsız tuğla uygulaması görülürken sonra kesme tuğla ve sırlı tuğla gelmektedir. Yapılarda statik amaçlı kullanılan ahşap daha çok hatıl olarak cephe ve duvarlarda görülmektedir. Genellikle tuğla yapılarda karşımıza çıkan alçı, süsleme malzemesidir. Taş ve tuğla yapılarda farklı inşa teknikleri ile uygulanmışlardır. Özellikle tuğlanın esnek olan yapısal karakteri farklı biçimlerde inşa tekniğinin meydana gelmesine olanak sağlamıştır. Farklı yapı türlerinde ve strüktürel elemanlarda kullanılan inşa malzemesinde bölgenin veya dönemin genel uygulamaları tekrarlandığı veya sıradanlığı bozan düzenlemelerin olduğu görülmektedir. Bu tercihlerde farklı sebeplerin veya etkilerin olduğu anlaşılmaktadır. Özellikle dönemlerde kendi malzeme kullanım üslubuna sahip devletler olduğu gibi farklı denemeler tercih eden bânîler de bulunmaktadır. Türklerin hem Orta Asya'dan getirdikleri hem de Anadolu'da karşılaştıkları farklı ve çok sayıda taş, tuğla alçı ve çini süsleme teknikleri mevcuttur. Bunların yapılarda uygulanmasında, sahip olunan mimari hafıza, karşılaşılan kültür ve sosyo-ekonomik durumun etkili olduğu anlaşılmaktadır. Yapılarda uygulanan malzeme ve inşa tekniklerinde bânî (yaptıran), mimar ve usta (yapıcı) faktörlerinin de yön verdiği tespit edilmektedir. Özellikle bânînin siyasi olarak gücü ve mimarın kökeni malzeme kullanımında yönlendiricidir. Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki farklı toplumlara ait mimari geleneğin malzeme ve inşa tekniklerinde etkisi yadsınamaz bir gerçekliktir. Ayrıca Orta Asya, Kafkasya, Irak ve Suriye'deki inşa biçimlerinin Doğu ve Güneydoğu Anadolu'daki yapılarla benzeşim göstermektedir. Anahtar Kelimeler: Selçuklu Çağı Mimarisi, İnşa Malzemesi, Yapım Teknikleri, Süsleme Biçimleri

Anatolia, which is one of the oldest settlements in the world, experienced many cultures and civilizations until the 11th century. From this date, the Turks settled in the Anatolian geography of the Seljuk conquests. The first Turkish Principalities in the Seljuk period contributed to the development of Turkish and Islamic civilization by constructing numerous architectural works. Primarily mosque; many masjids, madrasas, tombs, caravansaries, baths and zaviyas have been established. It is seen that different types of materials are used in the construction of artifacts in Eastern and Southeastern Anatolia, one of the first settlements of Turks in Anatolia. Limestone, andesite, basalt, sandstone and marble are the preferred stone types in the construction process of the structures. The main reason for the use of these stone types in buildings is the proximity to the raw material, ie the quarries. These stones were used in the form of cut stone, rustication stone and rubble stone. The brick, which is applied both as a construction and decoration material, is a preferred building material after stone. Most unglazed brick application is seen in brick, then cut brick and glazed brick. The wood used for static purposes in buildings is mostly seen as beams on the facades and walls. Gypsum, which is generally encountered in brick structures, is ornament material. Stone and brick structures were applied with different construction techniques. In particular, the flexible structural character of the bricks has allowed the construction of the leather in different forms. It is seen in the construction materials used in different building types and structural elements that the general practices of the region or the period are repeated or there are regulations that disrupt the ordinary. It is understood that there are different reasons or effects in these preferences. In particular, there are states that have their own style of material use at different periods, as well as those who prefer different trials. There are many different and many stone, brick, and tile decoration techniques that the Turks have brought from both Central Asia and Anatolia. It is understood that the architectural memory, the culture and the socio-economic situation are effective in the implementation of these structures. It is determined that patron (constructor), architect and master (constructive) factors also give direction in the materials and construction techniques applied in the buildings. In particular, the political power of the bânî and the origin of architecture is the driving force in the use of materials. The influence of architectural tradition of different societies in Eastern and Southeastern Anatolia on material and construction techniques is an undeniable reality. In addition, the construction forms of Central Asia, Caucasus, Iraq and Syria have similarities to the structures in Eastern and Southeastern Anatolia.