The Relations of Van-Bitlis Region Gravestones With the Gravestones of Central Asian Türk Before Islam

Abstract

Bugünkü anlam ve biçimiyle Orta Asya'daki ilk Türk mezar taşı örneklerini, Türklerin Orta Asya'da İslâmiyet'i yaygın olarak kabul ettiği IX. yüzyıla bağlamak mümkündür. Ancak IX. yüzyıl ve sonrasındaki Türk mezar taşlarının öncüsü olan dikitleri de göz ardı etmemek gerekir. Proto-Türk ve Hunlar dönemi itibarıyla kurgan / mezar başlarına taş dikme geleneğinin olduğu bilinmektedir. Bu gelenek Göktürk ve Uygurlar döneminde de devam ettirilmiştir. Bu dikitler mezar / kurgan başlarına dikilmiş olmalarından dolayı da mezar taşı zümresinden sayılmaktadırlar.Çok geniş bir coğrafî alana yayılan ve M.Ö 1000'li yıllara kadar dayanan Türk mezar taşlarının oluşumu, çeşitlenmesi ve gelişmesine bakıldığında bir takım tâbii veya farklı kültür ve inançların dış etkisinde kalması sonucunda form, simgesel anlam ve içerik bakımından farklı şekillere bürünmüş oldukları görülmektedir. Farklı şekillere bürünme, orijinalliğinin korunduğu anlamını taşımaktadır ve bu da her bir dönem mezar taşları üzerindeki bozkır kültürüne dayanan hayvan üslûbunun yoğun örneklerinden anlaşılmaktadır.Erken devir Orta Asya örneklerinin Van-Bitlis yöresi mezar taşlarına yansımasına bakıldığında, biçim, tezyin ve anlam açısından İslâm'la uyumlu hale getirilmeye çalışıldığı görülmektedir. Eski özellikleri doğrudan vermek yerine İslâmiyet'in etkisiyle de dolaylı anlatım tercih edilmiştir.Bütün bu sözü edilen hususlar göstermektedir ki, erken dönem Orta Asya ile Van-Bitlis yöresi mezar taşları ve mezar taşı fonksiyonundaki dikitlerin devir ve türleri ile bunların üzerindeki tezyin unsurlarının anlamlarına ve işleniş biçimine bakıldığında, bunların zaman içersinde bazı farklılıklara bürünmüş olmalarına rağmen hep birbiriyle bağlantılı oldukları görülmektedir.

The first samples of the gravestones of Turks in Central Asia, in the form and meaning of today, are possible to connect the period when Islam was widely accepted by Turks in the 9th century in Central Asia. However, the stalagmites, which are the pioneer of the Turk gravestones of 9th century and later, should not be ignored. It?s known that there was a tradition of erecting stone on the kurgan / tomb in the period of Proto-Turks and Huns. The tradition of erecting stone on a kurgan / tomb was continued with different forms and decoration in the period of Gokturk and Uyghur, as well. As these stalagmites had been erected on a kurgan / tomb, they should be regarded as gravestones.When looking at the formation, diversification and development of Turk gravestones, which is spread over a wide geographical area and dates back to around 1000 BC, it seems that they have been adopted in different shapes in terms of symbolic meaning and content as result of some of the natural or different cultures and beliefs influence. Adapting to different shapes means that the authenticity (originality) has been protected and this is understood by seeing the intense examples of animal style on the gravestones on each term that based on steppe culture.As for the reflection of the early examples of Central Asia to Van-Bitlis region gravestones, it is seen that the format, decoration and meaning had been introduced in line with Islam. Instead of giving the features directly, indirect expression is preferred by the influence of Islam.All of these aforementioned considerations indicate that, when looking at the early period Central Asian and Van-Bitlis region gravestones and the stalagmites which are in the function of the gravestones, despite adapting to some differences depending on time, they are appeared to be linked to each other.