Âmil ve Karîne Teorileri Bağlamında Lafız-Mana İlişkisi

Abstract

Bu çalışmada âmil ve karine teorileri bağlamında lafız-mana ilişkisine yaklaşmak hedeflenmiştir. Bununla beraber lafız-mana ilişkisi, dil ilimlerinden olan nahiv, mantık ve belagat çerçevesinde ele alınmış ve bu ilimlerin lafız-mana ilişkisine yaklaşım tarzları ortaya konmuştur. Daha sonra ise lafız-mana ilişkisine çağdaş yaklaşımlar başlığı altında edimbilim, semantik ve hermenötik disiplinleri ele alınmıştır. Nahiv ilmi çerçevesinde değerlendirilen işlevsel dilbilgisi lafızdan manaya geçişte sentaksal zemini oluşturmaktadır. Nahiv usulüne konu olan müşterek lafız olgusu, bir mana için birden fazla lafzın vazedildiğini ortaya koymaktadır. Mantık ilmi çerçevesinde delâlet türleri ele alınmış ve lafız-mana ilişkisi sistematize bir şekilde sunulmuştur. Belagat ilmi ise özellikle beyân ilmi özelinde manaların lafızlara büründürülmesindeki farklı ve etkili yolları inceleme konusu edinmektedir. Âmil teorisine gelecek olursak, iletişim esnasında varlığı kabul edilen birtakım lafzi ve manevi amiller neticesinde lafızların gramatik konumlarının tespit edildiği iddia edilmektedir. Modern dilbilimcilerden olan Temmâm Hassân ise âmillerin ve dolayısıyla irâb alametlerinin manaya delalet etmede yeterli olmadığını düşünmektedir. Ortaya attığı karineler teorisiyle birtakım lafzî ve manevi karinelerin yardımlaşması (تضافر القرائن) neticesinde doğru anlamın tespit edilebileceğini iddia etmektedir. Bunlarla beraber çağdaş dilbilimsel yaklaşımlardan olan edimbilim, mananın sadece lafızlarda ve gramatik konumlarda yüklü olmadığını savunmakta dolayısıyla da semantik ve gramer disiplinlerinin inceleme alanı dışında kalan anlamsal bölgeyi araştırmaktadır. Semantik ise mana nazariyesine konu olan her şeyi ele almaktadır. Yorumun bilimi olarak addedilen hermenötik ise anlamın tekliğinden ve kesinliğinden bahsedilemeyeceğini, her anlamın kendisiyle beraber bir yorumu da zorunlu kıldığını iddia etmektedir. Tüm bu bahsettiğimiz ilimler, disiplinler ve teoriler bağlamında lafız-mana ilişkisi ele alınmış ve bu ilim, disiplin ve teorilerin ortak alanları ile kesişim noktaları tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu çalışma klasik dönemden modern döneme değin lafız-mana ilişkisinin evrimsel boyutunu ortaya koymayı amaçlamaktadır.

This study aims to explore the relationship between expression (lafz) and meaning (ma'nā) within the framework of the theories of ʿāmil (governance) and qarīna (contextual indicator). In addition, the lafz–ma'nā relationship is examined through the lens of traditional linguistic sciences such as syntax (naḥw), uṣūl al-naḥw (the principles of syntax), logic, and rhetoric (balāgha), highlighting the distinctive approaches each discipline offers. Subsequently, modern theoretical approaches to this relationship are addressed, focusing on pragmatics, semantics, and hermeneutics. Within the field of syntax, functional grammar provides the syntactic basis for transitioning from expression to meaning. The notion of polysemy (mushtarak lafẓ) discussed in uṣūl al-naḥw demonstrates the existence of multiple expressions for a single meaning. The logical sciences classify the types of signification (dalāla), offering a systematic understanding of the lafz–ma'nā relationship. Rhetoric, particularly the science of bayān, examines the diverse and effective means through which meanings are conveyed via expressions. The ʿāmil theory asserts that during communication, various linguistic and semantic factors determine the grammatical roles of expressions. However, the modern linguist Tammām Ḥassān contends that ʿāmils and iʿrāb signs alone are insufficient to convey meaning. Through his theory of qarāʾin (contextual indicators), he argues that the cooperation of multiple linguistic and non-linguistic clues (taẓāfur al-qarāʾin) is necessary for accurate meaning determination. Pragmatics posits that meaning is not solely embedded in words or grammatical structures, and therefore investigates areas beyond the scope of grammar and semantics. Semantics addresses all elements that pertain to theories of meaning, while hermeneutics, as the science of interpretation, maintains that meaning is never singular or absolute, and that every meaning necessarily entails an interpretation. This study seeks to trace the historical and theoretical development of the lafz–ma'nā relationship from the classical to the modern era by identifying intersections and shared domains across the aforementioned disciplines and theories.