Monomit Kuramı ve Arketipsel Sembolizm Bağlamında Hacı Bektaş-ı Veli'nin Menkıbeleri Üzerine Bir İnceleme

Abstract

Toplumlar, tarih boyunca inanç sistemleri etrafında şekillenmiş ve farklı gruplar oluşturarak ortak bir inanç çerçevesinde bir araya gelmiştir. Şamanizm inanç sisteminde insanlar kam etrafında toplanırken, İslamiyet'in kabulüyle bu birliktelik tarikatlar aracılığıyla devam etmiştir. Tarikatlar etrafında toplanan insanlar inançlarını güçlendirmek, Allah ile hemhal olma aşamasında yönlendirmelere ihtiyaç duymuşlardır. Tarikatlar etrafında toplanan veya gösterdikleri kerametler sonrasında hayatlarına tarikatlar etrafında arif olarak geçiren insanlar olmuştur. Bu yolun önderleri arasında Hacı Bektaş-ı Veli, yaşadığı dönemde manevi etkisiyle dikkat çeken ve halkın gönlünde derin izler bırakan önemli bir mutasavvıf olmuştur. Din büyüklerinin hayatlarını anlatan veya gösterdikleri mucizelerin aktarıldığı eserlere menkıbe denir. Menkıbeler, hem ilgili şahsın manevi kimliğini tanıtmakta hem de halk arasında ona atfedilen olağanüstü olayları gelecek kuşaklara taşımaktadır. Hacı Bektaş-ı Veli'nin Lokman-ı Perende'den ilim alırken mektebin içinden su çıkmasını arzulaması üzerine Lokman bu duruma kendisinin gücünün yetmeyeceğini ama Bektaş'ın istemesini söyler. Bektaş olduğu yerde secde ettikten sonra mektebin ortasından su çıkması ve hemen yanı başında latif çiçekler açıldığı görülmüştür. Bu tür anlatılar, tasavvufta önemli isimlerin hayatlarında gerçekleşen mucizeleri menkıbeler sayesinde günümüze ulaşmaktadır. Monomit kuramı çerçevesinde değerlendirildiğinde Hacı Bektaş-ı Veli'nin menkıbeleri 'kahraman yolculuğu' anlatısının izlerini taşımaktadır. Campbell'in ortaya koyduğu bu kuram bir kahramanın erginlenebilmesi için yol içerisinde bulunması gerektiğini aktarmaktadır. Bir kahramanın olgunlaşma sürecinde gelişimini tamamlaması için geçmesi gereken sınavlar, aşılması gereken engeller vardır. Kahraman, bu sınavlar yolunda karşılaştıkları zorluklarda hem kendi benliğini bulacak hem de çevresine katkı sağlayacak bir dönüşüm yaşayacaktır. Bu çalışmada Hacı Bektaş-ı Veli'nin menkıbeleri, kolektif bilinçdışında yer alan arketiplerle ilişkilendirilerek monomit kuramı bağlamında incelenecektir. Bu tezin amacı Hacı Bektaş-ı Veli'nin menkıbelerini, evrensel anlatı yapıları ve arketipsel semboller ışığında kavramsal bir çözümlemesini sunmaktır. Anahtar Kelimeler: Arketip, Monomit, Hacı Bektaş-ı Veli, Menkıbe, Benlik.

Throughout history, societies have shaped themselves around belief systems and formed distinct communities under a shared spiritual framework. In the belief system of Shamanism, people gathered around the figure of the kam (shaman); with the acceptance of Islam, this communal spirit continued through the formation of Sufi orders (tariqahs). People gathered around these orders not only to strengthen their faith but also because they needed guidance on their path to spiritual union with God. Some individuals spent their lives within the framework of these orders, either by joining them directly or by being accepted as enlightened figures ('arifs') due to the miracles (karamat) they demonstrated. Among the leaders of this path, Hacı Bektaş-ı Veli stands out as a significant Sufi figure whose spiritual influence left deep impressions on the hearts of the people of his time. Narratives that recount the lives of saints or their miraculous deeds are known as menakıb (hagiographies). These accounts not only introduce the spiritual identity of the individuals they portray but also preserve the extraordinary events attributed to them for future generations. One such story tells that while Hacı Bektaş-ı Veli was studying under Lokman-ı Perende, he wished for water to emerge from within the school building. Lokman replied that he did not possess the power to make it happen, but that Bektaş should ask instead. Upon prostrating where he stood, water began to flow from the center of the building, and delicate flowers bloomed around it. Such stories transmit the mystical experiences of important Sufi figures through the oral and written tradition of menakıb. When analyzed through the lens of the monomyth theory, the narratives of Hacı Bektaş-ı Veli reflect the structure of the 'hero's journey.' Proposed by Joseph Campbell, this theory suggests that for a hero to attain spiritual or existential transformation, they must undergo a journey marked by trials and inner evolution. The process of maturation requires the hero to face challenges and obstacles. Through these trials, the hero not only discovers their own self but also returns transformed to serve and guide their community. This study aims to analyze the menakıb of Hacı Bektaş-ı Veli through the lens of archetypes within the collective unconscious and the structure of the monomyth. The objective of this thesis is to offer a conceptual analysis of these narratives by interpreting them through universal narrative structures and archetypal symbolism. Keywords: Archetype, Monomyth, Hacı Bektaş-ı Veli, Hagiography, Self