Timurlular Döneminde Şeyh Ni’metullâh-ı Velî ve Nakşibendîyye Tarîkatı’nın İran’daki Faaliyetleri

Abstract

Timurlu devletinde hükümdarlar, İran coğrafyasının dinî, sosyal, siyasî ve ekonomik yapısı üzerinde etkili olmuşlardır. Kendi meşruiyetlerini kabul ettirmek, siyasî mücadelelerde rakiplerine üstünlük sağlamak gibi birçok hususlarda tarîkat ve din adamlarının nüfuzlarından faydalanmışlardır. Bu çalışma tasavvufî düşüncenin ve tarîkatların etkinliğinin arttığı Timurlular döneminde (1370-1507) devlet yöneticileri ve halk arasında şöhret bulan Şeyh Ni’metullâh-ı Velî ile Nakşibendîyye tarîkatı’nın faaliyetlerini kapsamaktadır. XIV. yy.’ın sonu ile XV. yy.’ın başlarında İran’ın dinî, sosyal ve toplumsal hayatında rol oynayan tasavvuf; Sünnî-Şiî meşrepli tarîkatların faaliyetleri ile toplumun hemen her kesimine ulaşmıştır. Kübreviyye, Yeseviyye, Hurûfiyye, Safeviyye, Nakşibendîyye, Kâdiriyye, Nûrbahşiyye gibi Şiî ve Sünnî meşrepli anlayışlar, bu dönemin öne çıkan tarîkatlarıdır. Şiî coğrafyada müntesip kazanan Velî ile Sünnî meşrepli Nakşibendîyye dervişleri; dinî, ilmî, siyasî ve toplumsal faaliyetleri ile Timurlular dönemine damga vurmuşlardır. Belirtmek gerekir ki Timurlular döneminde Ni’metullâhiyye tarîkatının faaliyetlerinden çok kurucusu olan Şeyh Ni’metullah-ı Velî’nin adının öne çıktığı görülmektedir. Bundan dolayı Velî’nin yapmış olduğu faaliyetlere değinmek daha çok önem arz etmektedir. Çoğunlukla İran kaynaklarına başvurulan bu çalışmada Nakşibendîyye, Sünnî şerîatın daima sadık bir savunucusu iken Şeyh Ni’metullâh-ı Velî; Şiî eğilimler gösteren bir sûfî olarak zikredilmektedir. Ancak eserlerinden Sünni olduğu anlaşılan Velî’nin Şiî anlayışı temsil ettiğinin söylenmesi, Şiî merkezlerde faaliyet yürütmesine ve Ehl-i Beyt’e olan bağlılığına dayandırılmaktadır. Şiî kaynakların zaviyesinden bakıldığında Velî, Timurlular döneminde Kirmân başta olmak üzere İran’ın Şiî bölgelerinde halkın desteğini alarak faaliyetlerini sürdüren en önemli sûfîdir. Diğer taraftan İran’ın bazı bölgelerine Sünnî düşüncenin yerleşmesinde etkili olan ve Sünnîliğin temsilcisi konumunda görülen Nakşibendîyye’nin, halkın ve devletin gösterdiği hürmet ve itibarın neticesinde döneminin en yaygın tarîkatı olması da dikkate değer bir husustur. Bu bağlamda dönemin Nakşibendîyye tarikatının ve Şeyh Ni’metullâh-ı Velî’nin halkın teveccühünü kazanmasının nedenlerinin yanında yöneticilerle menfi veya müspet ilişkilerini de araştırmak önem arz etmektedir. Amacımız Timurlular döneminde İran’ın tasavvufî hayatı üzerinde etkili olan Şeyh Ni’metullâh Velî’nin ve Nakşibendîyye’nin faaliyetlerinden yola çıkarak bir devrin dinî, siyasî ve tasavvufî yapısını önemli kaynaklara başvurarak ortaya koymaktır.